Thông báo hôm thứ Tư về việc bãi bỏ điều tra dân số quốc gia 5 năm một lần ở New Zealand đã làm dấy lên những câu hỏi khó về hiệu quả, đạo đức và nguồn lực dành cho hệ thống "điều tra dân số hành chính" mới sẽ thay thế nó.
Cuộc điều tra dân số hành chính sẽ sử dụng thông tin thu thập được trong các hoạt động hàng ngày của chính phủ. Ảnh: Điều tra dân số năm 2023, Stats NZThay vì thu thập dữ liệu từ từng hộ gia đình như trước, điều tra dân số hành chính sẽ sử dụng dữ liệu được chính phủ thu thập qua các hoạt động thường ngày — như biểu mẫu nhập viện, khai báo xuất nhập cảnh hay giấy đăng ký kết hôn.
Về nguyên tắc, thay đổi này không hẳn là tiêu cực — nhất là trong bối cảnh chi phí điều tra dân số tăng cao và tỷ lệ tham gia ngày càng giảm. Tuy nhiên, để hệ thống mới thực sự hiệu quả và đáng tin cậy, nó cần được đầu tư đúng mức và tuân thủ các nguyên tắc của Hiệp ước Te Tiriti o Waitangi, như đã quy định trong Luật Dữ liệu và Thống kê.
Vấn đề đạo đức và chủ quyền dữ liệu của người Māori
Quá trình chuyển đổi hiện tại vẫn còn nhiều nghi vấn, đặc biệt là về mặt đạo đức và quyền sở hữu dữ liệu của người Māori. Theo mạng lưới Te Mana Raraunga (Māori Data Sovereignty Network), dữ liệu là taonga (báu vật), có giá trị chiến lược đối với Māori và cần được quản lý bởi chính người Māori. Việc thay đổi cách thu thập dữ liệu dân số có nguy cơ làm suy yếu các giá trị này, đồng thời ảnh hưởng đến niềm tin vào hệ thống thống kê quốc gia.
Vì hệ thống mới không còn để người dân trực tiếp cung cấp dữ liệu, mà thay vào đó trích xuất từ các nguồn hành chính, nên cũng làm dấy lên lo ngại về giám sát của nhà nước và tính chấp nhận xã hội (social licence).
Giám sát và sự đồng thuận xã hội
Giám sát không chỉ là theo dõi trực tiếp hay nghe lén điện thoại. Nhà nước hiện thu thập nhiều loại dữ liệu khác nhau về hành vi, di chuyển và đời sống của công dân. Trong hơn một thập kỷ qua, Integrated Data Infrastructure (IDI) là công cụ mà chính phủ sử dụng để bù đắp những thiếu sót dữ liệu nội bộ.
Dữ liệu hành chính được thu thập mà không có sự đồng ý rõ ràng và trực tiếp của người dân, và họ cũng không thể chọn cách từ chối tham gia. Dữ liệu này được “ẩn danh” khi nhập vào hệ thống, nghĩa là không có tên tuổi, chỉ còn lại các điểm dữ liệu.
Stats NZ – đơn vị quản lý hệ thống này – cho biết họ có “giấy phép xã hội” để thu thập và sử dụng dữ liệu, nhưng trên thực tế, chỉ khoảng 25% người dân hiểu rõ hoạt động của họ để có thể đưa ra quyết định sáng suốt, theo nghiên cứu nội bộ.
Với người Māori, rủi ro từ giám sát càng nghiêm trọng hơn do bối cảnh lịch sử: dữ liệu từng bị sử dụng để chiếm đất và đàn áp văn hóa, những hậu quả vẫn còn ảnh hưởng đến cộng đồng Māori cho đến ngày nay.
Đã có những nỗ lực khắc phục, điển hình là Thỏa thuận Mana Ōrite giữa Stats NZ và Nhóm Lãnh đạo Dữ liệu Iwi (thuộc Diễn đàn Chủ tịch Iwi Quốc gia). Thỏa thuận này đặt ra nền tảng để người Māori có quyền kiểm soát dữ liệu của mình, và có tiếng nói trong việc ra quyết định liên quan đến dữ liệu và thống kê.
Ảnh: RNZ /Dom ThomasDữ liệu sai lệch và ảnh hưởng đến chính sách cho Māori
Mặc dù dùng dữ liệu hành chính có vẻ là giải pháp hợp lý để giảm chi phí, nhưng vẫn còn câu hỏi lớn về chất lượng và độ tin cậy. Nhiều loại dữ liệu hành chính chỉ phản ánh các vấn đề – như bệnh tật, thất nghiệp hay khủng hoảng – chứ không cho thấy cuộc sống toàn diện và giá trị văn hóa của người Māori.
Ví dụ, khảo sát Te Kupenga (năm 2018) từng thu thập thông tin do người Māori cung cấp, từ góc nhìn Māori, phản ánh chân thực đời sống và niềm tin văn hóa. Trong khi đó, dữ liệu hành chính thường không đo lường được các yếu tố tích cực hay giá trị cộng đồng của người Māori.
Stats NZ dự kiến sẽ thay thế một phần điều tra dân số bằng các khảo sát thường xuyên, nhưng cỡ mẫu nhỏ thường khiến việc thu thập dữ liệu chính xác cho các nhóm nhỏ như takatāpui (Māori thuộc đa dạng giới tính và xu hướng tình dục) hoặc các hapū và iwi cụ thể trở nên khó khăn.
Hiện chưa rõ liệu các tác động này đã được tính toán đầy đủ trong quá trình thay đổi hay chưa, cũng như việc Stats NZ có thực hiện đầy đủ các khuyến nghị từ Hội đồng Đánh giá Độc lập về Điều tra Dân số Tương lai, bao gồm:
• Phân tích độc lập dựa trên nguyên tắc của Te Tiriti
• Tham vấn sâu rộng với iwi-Māori
• Tiếp tục thực hiện mô hình quản trị dữ liệu Māori do chuyên gia Māori xây dựng
Tóm lại, việc đổi mới phương pháp thu thập dữ liệu dân số không phải là điều sai trái. Nhưng để đảm bảo công bằng, đạo đức và hợp pháp, hệ thống mới cần phải tuân thủ Te Tiriti o Waitangi và tôn trọng quan hệ đối tác theo thỏa thuận Mana Ōrite.
Theo rnz.co.nz – Khoa Tran