Chính phủ New Zealand vừa công bố Chiến lược AI Quốc gia với tiêu đề "Đầu tư một cách tự tin" (Investing with Confidence), nhấn mạnh rằng Aotearoa New Zealand sẵn sàng mở cửa cho việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và sẽ không để các quy định cản trở doanh nghiệp.
Ảnh: Được cung cấp/Callaghan InnovationTuy nhiên, câu hỏi đặt ra là liệu những tuyên bố của Bộ trưởng Khoa học, Đổi mới và Công nghệ Shane Reti — rằng AI sẽ giúp tăng năng suất và thúc đẩy nền kinh tế tăng trưởng hàng tỷ đô — có thực sự khả thi?
Các công nghệ AI tạo sinh (generative AI) như ChatGPT, Microsoft Copilot hay Veo 3 của Google rõ ràng đang thu về lợi nhuận lớn. Trong vòng gọi vốn gần nhất vào tháng 4, OpenAI được định giá tới 300 tỷ USD. NVIDIA – công ty sản xuất phần cứng cho AI – vừa trở thành doanh nghiệp đại chúng đầu tiên vượt mốc 4.000 tỷ vốn hóa.
Không thể cạnh tranh về phần cứng AI, New Zealand nên tập trung khai thác ứng dụng
Tuy nhiên, New Zealand không có năng lực xây dựng các mô hình AI tạo sinh từ đầu – điều này đòi hỏi hàng chục nghìn con chip NVIDIA, với chi phí hàng triệu đô la mà chỉ các tập đoàn công nghệ lớn hoặc các quốc gia giàu có mới có thể chi trả.
Điều mà New Zealand có thể làm là xây dựng dịch vụ và hệ thống xoay quanh các mô hình AI có sẵn, như tinh chỉnh (fine-tuning) hoặc tích hợp chúng vào phần mềm chuyên biệt.
Dẫu vậy, chiến lược AI của chính phủ không đi kèm gói tài chính hỗ trợ doanh nghiệp. Thay vào đó, chiến lược chỉ tập trung vào việc giảm rào cản pháp lý, cung cấp hướng dẫn, xây dựng năng lực và thúc đẩy chuyển đổi số một cách có trách nhiệm.
Nhưng thực tế, rào cản pháp lý vốn đã rất ít. Hướng dẫn pháp lý trong chiến lược mới chủ yếu là tuyên bố rằng “chúng tôi sẽ không điều chỉnh” và luật hiện hành được cho là “trung lập về công nghệ” nên đủ dùng.
Ngành đại học suy giảm, nghiên cứu đạo đức AI bị gạt ra ngoài
Nỗ lực “xây dựng năng lực” cũng vấp phải khó khăn lớn, khi ngành đại học đang bị cắt giảm mạnh, từ nhân lực đến môn học. Nghiên cứu về đạo đức AI trong khối ngành xã hội và nhân văn hiện không được cấp vốn vì không mang lại giá trị tăng trưởng kinh tế.
Một chế độ quản lý lỏng lẻo
Một trong những điểm đáng lo nhất là việc áp dụng AI một cách có trách nhiệm. Tài liệu hướng dẫn doanh nghiệp về AI có trách nhiệm (dài 42 trang) đi kèm chiến lược có chứa nhiều nội dung hữu ích như: phát hiện thiên vị dữ liệu, đo độ chính xác mô hình, giám sát con người… nhưng tất cả chỉ là khuyến nghị tự nguyện, không mang tính ràng buộc.
Điều này khiến New Zealand nằm trong nhóm quốc gia nới lỏng nhất thế giới về quản lý AI, bên cạnh Nhật Bản và Singapore. Ở chiều ngược lại là Liên minh châu Âu (EU) – nơi đã ban hành Đạo luật AI toàn diện năm 2024, và kiên quyết chống lại các nỗ lực vận động hành lang nhằm trì hoãn thi hành luật.
Sự “thoáng tay” này trở nên đặc biệt đáng chú ý khi New Zealand vừa bị xếp hạng áp chót trong số 47 quốc gia về mức độ tin tưởng vào AI. Trong một khảo sát khác năm ngoái, 66% người dân New Zealand lo ngại về tác động của AI.
Những lo ngại này không phải không có cơ sở. AI là công nghệ mới, từng xảy ra nhiều vụ sử dụng sai mục đích. Deepfake trở thành công cụ bắt nạt trực tuyến đáng sợ. Ngay cả đảng ACT vốn ủng hộ thị trường tự do cũng đang kêu gọi hình sự hóa hành vi tạo và chia sẻ deepfake khiêu dâm không có sự đồng thuận.
AI tạo ảnh, video và nhạc đang làm giảm nhu cầu lao động sáng tạo – dù chính tác phẩm của họ đã được dùng để huấn luyện các mô hình AI.
Ngoài ra còn nhiều vấn đề tiềm ẩn khác. AI học từ dữ liệu, và nếu dữ liệu đó có thiên kiến thì mô hình cũng sẽ trở nên thiên vị. Người dân có lý do để lo lắng về việc AI có thể từ chối họ công việc, quyền mua sắm hay vay vốn ngân hàng dựa trên quá khứ – và điều nguy hiểm là không ai biết chính xác vì sao mô hình lại đưa ra quyết định như vậy, do tính chất “hộp đen” phức tạp của deep learning.
Rủi ro AI với dân chủ và cộng đồng Māori
AI còn có thể bị sử dụng để thao túng quy trình bầu cử, làm sai lệch thông tin – như New York Times đã ghi nhận, đã có ít nhất 50 vụ việc như vậy xảy ra toàn cầu.
Chiến lược AI của New Zealand im lặng hoàn toàn trước những nguy cơ này. Đáng chú ý hơn nữa, tài liệu cũng không nhắc đến Te Tiriti o Waitangi (Hiệp ước Waitangi) – văn bản nền tảng về mối quan hệ giữa người Māori và Chính phủ.
Nếu New Zealand nhập khẩu các hệ thống AI từ nước ngoài mà không điều chỉnh để phù hợp với đặc thù địa phương, điều này có thể gây tác động bất lợi đến người Māori, đặc biệt nếu áp dụng trong ngành y tế hoặc tư pháp – những lĩnh vực vốn đã có nhiều bất bình đẳng.
Học hỏi châu Âu: Cách tiếp cận dựa trên mức độ rủi ro
EU đang dẫn đầu với mô hình quản lý AI phân loại theo rủi ro:
• Nguy cơ không chấp nhận được (unacceptable risk): bị cấm hoàn toàn, ví dụ như chấm điểm xã hội, hack AI…
• Nguy cơ cao: như AI trong tuyển dụng hoặc hạ tầng giao thông – bắt buộc phải đánh giá rủi ro và có giám sát con người.
• Nguy cơ thấp hoặc tối thiểu: chiếm phần lớn và không bị kiểm soát quá nhiều.
Đây là cách tiếp cận trưởng thành và thực tế, mà New Zealand hoàn toàn có thể học hỏi. Nó không kìm hãm năng suất, trừ khi doanh nghiệp đang làm điều nguy hiểm – và trong trường hợp đó, 66% người dân lo lắng về AI có thể đồng ý rằng việc "chậm lại để làm đúng" là lựa chọn đúng đắn.
Theo rnz.co.nz – Khoa Tran